Edebiyatımızda daha ziyade romancı kimliği ile tanınan Reşat Nuri Güntekin tiyatro eserleri de kaleme almıştır. Tiyatrolarında genellikle toplumsal konuları ele alan ve eserlerinde hayatı tüm yönleriyle yansıtmaya çalışan Güntekin, “Balıkesir Muhasebecisi” adlı oyununda ise ahlâk sorununu tartışmaya açmıştır. Balıkesir Muhasebecisi, sıradan bir Anadolu ailesinin zenginleştikten sonra değişmesini konu edinen üç perdelik bir oyundur.
Oyunun başkahramanı Tahir Efendi, Balıkesir’de ailesi ile birlikte yaşayan, muhasebecilik yaparak geçinen, adı gibi temiz, dürüst, ahlâklı bir adamdır. Tahir Efendi bir iş arkadaşının teklifi üzerine emekli olarak ailesi ile birlikte İstanbul’a taşınır. Tahir Efendi’nin karakteri İstanbul’a geldikten sonra ve burada iş insanı olarak çalışmaya başladıktan sonra bozulmaya başlar. İstanbul herkesi bozduğu gibi Tahir Efendi’yi de bozup kötü yönde değiştirmiştir. Zamanla zenginleşen Tahir Efendi insanlar tarafından “vurguncu” olarak nitelenen bir adam hâline gelmiştir. Yine de Tahir Efendi’nin eşi Huriye, oğlu Necdet ve kızı Leyla bu zengin hayattan memnun yaşamaya devam etmektedirler. Tahir Efendi’nin yasal olmayan yollarla da olsa refaha kavuşması ailesini mutlu etmektedir, her biri hâllerinden memnundurlar. Özellikle Tahir Efendi’nin oğlu Necdet babasının zenginliğinden en çok istifade eden kişidir. Necdet babasının parası ile yurt dışına çıkıp gezebilmektedir. Ancak bir gün Tahir Efendi’nin yolsuzlukları ortaya çıkınca bu aile babası hapse atılır. Bu noktaya kadar Tahir Efendi’nin yaptıklarına göz yuman aile üyelerinin tavırları değişikliğe uğrayacaktır.
Tahir Efendi’nin ailesi Tahir Efendi’nin hapse girmesinden sonra herkese ondan utandıklarını, eski namuslu günlerini özlediklerini söylemeye başlarlar. Huriye Hanım’ın kardeşi, çocukların dayısı Şerif Ali de eniştesi Tahir Efendi’nin düştüğü durumu yargılamaktadır. Belli bir süre sonra hapisten çıkan Tahir Efendi ailesinin kendisine olan tavrını fark eder, ailesinin onu bu zor zamanlarında yalnız bıraktığını düşünmektedir. Ailesinin bu tavrı karşısında Tahir Efendi iş arkadaşı Ramiz’in yaptığı iki milyonluk teklifi reddettiğini söyleyerek ailesine bir oyun oynamaya karar vermiştir.
Ailesine bir ders vermek niyetinde olan Tahir Efendi her şeyini hayır kurumlarına bırakarak yalnız emekli aylığı ile geçimini sürdürmeye karar verdiğini ailesine açıklar. Tahir Bey, Balıkesir’e dönerek eskisi gibi yaşamak niyetinde olduğunu ailesine söyler. Ailesinin kendi namussuz davranışlarından dolayı yok yere üzülüp ağladığını gördükten sonra bu karara vardığını belirten Tahir Efendi ancak bu sayede eski hayatlarına yani namuslu, ahlâklı günlerine döneceklerini ifade eder. Tahir Bey karısının eskisi gibi yemekler yaparak mutlu olacağını, çocuklarının ancak böylece utanmadan insan içine çıkabileceğini, idealist oğlu Necdet’in başını dik tutabileceğini düşünmektedir. Tahir Efendi’nin bu kararı eski namuslu günlerini özlediklerini, gözlerinin malda mülkte olmadığını iddia eden aile fertlerini oldukça tedirgin eder. Tahir Efendi’nin ciddi olduğunu sanan aile üyeleri ellerindekilerden olmaktan, eski şaşaalı günlerini kaybetmekten korkarlar. Tahir Efendi’nin bu açıklamasından sonra ailesinin sessiz kalması onu ailesinin namuslu günlerine özlem temalı konuşmalarında samimi olmadıklarına ikna eder. Tahir Bey ailesine vermek istediği dersi vermeyi başarmıştır. Tahir Efendi ailesine zenginlikle namusluluğun bir arada olamayacağını göstermeye çalışmıştır. Tahir Efendi eski yaşantısına dönmeyecektir fakat ailesi de bu zengin ancak namussuz hayatın sürdürülmesinde ona ortak olacaktır. Tahir Efendi artık ailesinin namus ve ideal gibi konulardan söz etmesini istememektedir çünkü o hem vurguncu hem de evliya olamayacağını bilmektedir. Sonunda Tahir Efendi’nin ailesi de onun sunduğu namussuz ancak zengin yaşamı kabul etmişlerdir.
Oyunun başında Balıkesir’de muhasebecilik yaparak geçinen Tahir Efendi burada ailesi ile birlikte yaşarken gayet ahlâklı, temiz, adeta peygamber gibi bir adamdır. Ancak ailesi ile birlikte İstanbul’a gelen Tahir Efendi iş dünyasında yükselirken ahlâkça düşmeye başlar. Tahir Efendi birtakım yolsuzluklara karışmış, çevrede “vurguncu” olarak anılmaya başlamış, bu nedenle hapse girmiştir. Tahir Efendi ve ailesi hızla zenginleşmişler ve eski aile yapılarından uzaklaşmışlardır. Tahir Efendi yanlış yollarla bu zenginliğe kavuşmuştur. Yaptığı yolsuzluklardan sonra hapse giren Tahir Efendi’nin ailesi bu durumdan utandıklarını, kan ağladıklarını söylerler. Huriye Hanım kendisinin ve çocuklarının eski namuslu günlerini aradıklarını dile getirir. Ona göre oğlu Necdet idealist ve namuslu bir gençtir, elinde pek çok imkân vardır fakat babasından utanmaktadır. Tahir Efendi’nin kızı Leyla ise Bedri Bey adlı bir tüccarın oğlu ile nişanlıdır fakat babasının başına gelenler genç kızı üzmektedir. Huriye Hanım dünürü Bedri Bey’in kendi eşi gibi olmayıp gayet ağırbaşlı, haysiyet sahibi bir adam olduğunu kardeşine anlatarak kocasından yakınmaktadır.
Tahir Bey’in hapse düşmesi tüm aileyi huzursuz etmiştir. Evin oğlu Necdet ise babasının haksızca kazandığı paralar sayesinde rahat bir hayat sürmesine rağmen tüm parasını yakarak eski hayatına dönmek için her şeyi yapabileceğini söylemektedir. Ona göre babası Tahir Efendi artık yaşayan bir ölüdür. Necdet eskiden melek gibi bir adam olan babasının onlara sunduğu bu haksız lüks hayatı istemediğini dile getirir. Kendisinin idealist bir genç olduğuna inanan Necdet babasının kara damgalı bir adam olduğunu belirterek artık onun elini sıkmanın bile zor olacağından bahseder. Tahir Efendi’nin kızı Leyla da nişanlısı ve onun namuslu babasının gözünde küçük düşmüş olmaktan şikâyetçidir.
Hapisten çıktıktan sonra ailesinin ve kayınbiraderinin ona olan tutumlarını anlayan Tahir Efendi onlara bir oyun oynar. Ailesine artık iş hayatını bırakıp Balıkesir’e döneceğini açıklar. Karısının gözyaşları, idealist oğlu Necdet’in utancı, kızı Leyla’nın nişanlısı ve nişanlısının ailesine karşı küçük düşmesi, kayınbiraderinin de ondan hoşnutsuz olması ona bu sahte kararı aldırmıştır. Tahir Efendi ailesine artık tövbe ettiğini, ailesini utandırmaya bir son vereceğini söyleyerek ailesini şaşırtır. Daha önce namus derdine düşmüş gibi görünen aile Tahir Efendi’nin bu kararından rahatsızlık duyarlar. Huriye Hanım, Necdet ve Leyla her ne olursa olsun Tahir Efendi’nin mirasına karşı çıkamazlar. Özellikle evin oğlu Necdet aylaklık etmek istemekte, emekçi olmaktan kaçınmaktadır. Tahir Efendi’nin oyunu aile üyelerinin gerçek yüzünü ortaya çıkarır. Aile Tahir Efendi’nin kazandığı ve kazanacağı kirli parayı yemeye devam edecektir. Tahir Efendi bütün bunlar olurken ailenin sahte bir namusluluk tavrı benimsemelerini engellemek istemiş ve başarılı olmuştur.
Oyun zenginlik ve ahlâksızlık ile ahlâk, namusluluk, aza kanaat etmek gibi zıt değerler üzerine kurgulanmıştır. Tahir Efendi’nin ailesi sözde namuslu olsalar da para ve paranın getirdiği ayrıcalıklardan vazgeçmek istemezler. Aile Balıkesir’den İstanbul’a gelerek daha önce sahip olmadıkları lükse kavuşsalar da ahlâki anlamda bir çöküşe uğramıştır. Tahir Efendi’yi yaptığı hatalardan dolayı eleştiren aile üyeleri zenginlikten vazgeçmeleri gerekince bunu yapamazlar. Reşat Nuri Güntekin bu oyununda paraya sahip olmak isteğiyle yanlış yollara sürüklenmenin yanlışlığını, rahata alışan, zengin kimselerin bu zenginlik namussuz olmayı gerektirse de bundan vazgeçemeyeceklerini eleştirel bir dille ele almıştır. Güntekin sıradan bir ailenin para ve lükse kavuştuktan sonra değişmesini yermektedir. Aile namus ve ahlâklarını para ve lüks sevdasına değişmiş, bozulmaya uğramıştır. Aile üyeleri namuslu geçinmeye çalışsalar da söylemlerinde samimi değillerdir. Reşat Nuri Güntekin bu aileden hareketle para sevdasının toplumsal çözülmeye neden olduğunu göstermeye çalışmıştır. Yapılması gereken namuslu gibi davranmak değil sahiden namuslu, ahlâklı ve onurlu olmayı başarabilmektir.
Aslı Ünlü
Darağacı Sanat 