İkinci Yeni şiiri, Türk edebiyatı için oldukça önemli bir değişimdir. Şiirde Garip hareketiyle başlayan yeni dönem, Orhan Veli’nin vefatıyla çıkmaza girmiş ve birbirinden habersiz olmalarına rağmen ortak paydada buluşan şairler farklı bir şiir anlayışı ortaya koyarak yeni bir dönemin kapılarını aralamıştır. Ece Ayhan ve İlhan Berk, İkinci Yeni şiirinin en önemli öncülerinden olmuştur.
Ece Ayhan şiire İkinci Yeni anlayışıyla giriş yapmıştır. İlhan Berk ise belirli bir arayışın ardından çareyi İkinci Yeni’de bulmuştur. İlhan Berk şairliğinin ilk yıllarında hece ölçüsüyle, Saf Şiir anlayışı çerçevesinde şiirler yazmıştır. Öte yandan Nâzım Hikmet etkisinde memleketçi anlayışla yazdığı şiirleri de bulunmaktadır. Onun için dönüm noktası 1953 yılında yazdığı şiirdir. Henüz İkinci Yeni anlayışının olmadığı tarihlerde yazdığı Saint Antoine’nin Güvercinleri şiiriyle yeni akımın habercisi olmuştur adeta. Bu tarihte başlayan yolculuk, daha sonra ismiyle kimlik kazanan İkinci Yeni anlayışıyla vefatına dek sürmüştür.
İki şairin de Sürrealizm ve Dadaizm akımlarının etkisi altında kaldığını söylemek mümkündür. Dadaizm’in kuralsızlığından, Sürrealizm akımının da bilinçaltını yoklama özelliğinden yararlanmışlardır. Şiirlerinde yer verdikleri çağrışım ve imgelerin dayanağı bu Sürrealizm akımıdır.
İki şairde de İkinci Yeni şiir anlayışının özelliklerinden biri olan dile müdahale etme durumu görülmektedir. Ortak özellikleri yeni kelimeler türetmek olan bu iki şair, o güne kadar duyulmamış ve söylenmemiş kelimeler türeterek şiirlerinde kullanmıştır. Ece Ayhan’ın Aparthan kelimesi, İlhan Berk’in de Mısırkalyoniğne kelimesi buna örnektir. Bunun yanı sıra Garip akımının şiir dilini sadeleştirerek sokak dilinde şiirler yazmasına karşı kapalı, ilk okumada anlaşılması zor, simgelerin ve çağrışımların yoğun olduğu bir şiir benimseyerek şiirlerini bu şekilde yazmışlardır.
Dönemin siyasi atmosferinden ötürü toplumsal konularla çok fazla ilgilenemeyen İkinci Yeni şairleri imge kullanımına ve metafora önem vermiştir. Kolay çözümlenemeyen, biraz araştırma isteyen, çağrışımlı şiirler yazmaları onların anlamsız şiirler yazmalarıyla suçlanmalarına sebep olmuştur. Bu konuda İlhan Berk şiirlerinin anlamsız olmadığını ama şiir yazarken yola bir anlamı olsun diye de çıkmadığını ve öyle de çıkılmaması gerektiğini söylemiştir. Şair bu noktada Ahmet Haşim’den esinlenmiştir. Ahmet Haşim’in Piyale Mukaddimesi’nde dile getirdiği görüşler, İlhan Berk’in poetikasına kaynak olmuştur. İlhan Berk’in şiirlerinde anlamsızlığa varan görülmemiş bağdaştırmalar ve ters imge tekniği geniş yer tutmaktadır. İlhan Berk’in 1953 yılında yazarak İkinci Yeni’nin ayak seslerini duyurduğu Saint Antoine’ın Güvercinleri şiirinde ters imge tekniğini görmek mümkündür.
Bir gün Eleni’nin elleri geliyor
Her şey değişiyor.
İlk İstanbul şiirden çıkıp yerini alıyor.
Bir çocuk ilk gülüyor.
Bir ağaç çiçek açıyor.
Saint Antoine’ın Güvercinleri şiirinin “İlk İstanbul şiirden çıkıp yerini alıyor” dizesinde şair ters imge yapmıştır. İstanbul bir şehirdir ve coğrafyadan şiire girer. Ancak İlhan Berk burada sanki İstanbul şiirin içindeymiş gibi şiirden çıkıp yerini alıyor demiş ve böylelikle ters imge yapmıştır. Aynı şiirde İlhan Berk’in şiir anlayışının değiştiğini, yeni bir anlayış benimsemekte olduğunu gösteren dizeler de vardır.
Dünya sanıldığı kadar küçük değil o gün anlıyorum
Sanıldığı kadar üzgün değiliz dünyada
O gün bütün şiirleri yakmalı yeniden yazmalı diyorum
Bu dizelerde de şair dünyanın sanıldığı kadar küçük olmadığını söylerken farklı bir şiirin de olabileceğini ifade etmekte ve “O gün bütün şiirleri yakmalı yeniden yazmalı diyorum” dizesiyle de desteklemektedir.
Ona göre şiirde anlam değil, içerik önemlidir. Amacı anlam ya da anlamsızlık değil, öte anlamdır. Aslında anlamsız gibi görülen şiirleri, sınırların ötesine gidebilmesini sağlamış, şiirin olanaklarını geliştirmesinin yolunu yapmıştır. Ece Ayhan’da da görüleceği üzere İlhan Berk şiirlerinin ilk okuyuşta anlaşılmasını değil, aynı kişi tarafından bile her okuyuşta farklı duygularla yorumlanabilmesini istemiştir. Garip akımıyla yalınlaşan şiir dilini de kendince geliştiren şair, şiir dilinin sınırlarını da aşmıştır. Şiirin en önemli öğesi olarak dili gören şair, dili çevresindeki kalabalıklardan kurtarmış ve duygularını sözcüklere aktarmıştır. Söyleyişteki rahatlığı zorlamaya çalışan şair, somutluk yerine soyutluğa gitmiştir. Etkisinde kaldığı Sürrealizm, aklı devre dışı bırakarak bilinç altına yönelmesini ve çağrışımlarla şiirini zenginleştirmesini sağlamıştır.
Ece Ayhan’n şiiri, İkinci Yeni’nin en kapalı şiiridir. Şiirlerinde kullandığı dil farklıdır. Edebiyat çevreleri Ece Ayhan’ın şiir dili için “Ece Ayhan’ca” ifadesini kullanmıştır. Adeta kendine ait bir kelime dünyası, bir sözlüğü vardır Ece Ayhan’ın. Türk şiirine kazandırdığı bu özgün dil, içerisinde alışılmamış bağdaştırmalar ve söz dizimleri barındırmaktadır. Kelime türetme ve dilbilgisine müdahale etme İkinci Yeni şairlerinin ortak özelliklerindendir. Ancak Ece Ayhan şiire soktuğu yeni kelimeler ve seslerle bu alanda en uç şiir örneklerini vermiştir. Ece Ayhan şiirde anlam konusunda tavrı net bir şairdir. Hermetik bir şair olduğunu kabul ederek, şiirinin ancak donanımlı okur tarafından anlaşılacağını ve yorumlanarak bir çözüme ulaşılacağını ifade etmektedir. Şiirde yenilik peşinde koşan bir şairdir. Kendi özgün şiirini oluşturmak istemiştir. Anlaşılmaz bir şiir yazmak değil, çaba harcanarak anlaşılacak bir şiir yazmak istemiştir. Asıl amacı, yolun başında kendini ele vermeyen bir şiir oluşturmaktır. İlk akla gelenin çok ötesine gidebilmek ve şiirde çoklu anlam sunabilmek için uğraş vermiştir. Kullandığı imgeler oldukça farklı ve şaşırtıcıdır. Görüntü sanatı olarak nitelediği şiirde imgeler çağrışım yoluyla zihinde o görüntüyü canlandırma işlevini görmektedir. Şiirde anlam doğrudan doğruya verilmediği gibi bazen bu imgelerle de şiiri anlamak zor olabilmektedir. Özellikle bazı şiirlerde birbirinden bağımsız imgelerin olması durumu daha zorlaştırabilmektedir. Ancak Ece Ayhan marjinal bir şairdir ve şiirlerinin araştırmalar sonucu anlaşılabileceği düşüncesini savunmuştur.
İkinci Yeni şairleri tema bakımından benzemektedir. Cinsellik ve aşk en çok kullanılan temalardandır. İlhan Berk’in şiirlerinde de tarih, cinsellik ve aşk temaları göze çarpmaktadır. Bu şiirlerde aşk daha çok cinsellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Cinselliği her şeyin temeli olarak gören şair bu yönüyle Cemal Süreya ile yakın olsa da onun şiirlerinde bu tema daha keskin ve serttir. İlhan Berk’in şiirlerinde nesneler çok önemli bir yer tutmaktadır. Dokunduğu her şeyi şiirine boca etmiş demek yanlış olmaz. Bunu yaparken o nesnelerin ötesine geçmeyi de amaçlamıştır. Bu nesneler onun şiirinde farklı bir kimlik kazanır ve derin anlamlar yansıtır. Şairin aynı zamanda ressam olması, nesneleri anlamlı ve farklı yansıtmasının da dayanaklarındandır. Bunun yanında İlhan Berk’in şiirlerinde; coğrafya, tarih ve mitoloji de geniş bir yer tutmaktadır. İşlediği temalarla adeta şiirinde bir harita sunmaktadır okuyucuya. Farklı şehirlerden okyanuslara, antik kentlerden gizli ormanlara farklı dünyalarla karşımıza çıkmaktadır şair şiirlerinde.
Ece Ayhan’ın şiirlerini temalarıyla ayırarak incelemek zordur. Metin parçaları olarak görülen şiirleri bir kitap bütünlüğünde ele alındığında daha anlamlı hale gelmektedir. Ece Ayhan’ın genel olarak işlediği temaları cinsellik, çocuk ve eğitim, tarih, karamsarlık olarak sıralamak mümkündür. Cinsellik en çok işlediği temalardandır. Tarih ise genellikle şiirinin arka planındadır. Şair, şiirlerinin konularını gazetenin üçüncü sayfa haberlerinden seçmekte ve oradaki olayı tarihi bir olayla bağdaştırarak şiire dökmektedir. İnsan ilişkilerinin tarih araştırmalarıyla açıklanabileceğini düşünmekte ve bu doğrultuda şiir yazmaktadır. Fakat onun şiirlerindeki tarih herkesçe bilinen tarih değildir. Milletleri etkilemiş, derin izler bırakmış, büyük tarihi olayları değil, pek bilinmeyen konuları seçmiştir. Ece Ayhan bu seçimine Devlet ve Tabiat ya da Orta İkiden Ayrılan Çocuklar İçin Şiirler kitabında yazdığı bir şiirde değinmiş ve tarihi yeniden yazmak için davette bulunmuştur.
Atlasları getirin! Tarih atlaslarını!
En geniş zamanlı bir şiir yazacağız!
Ece Ayhan pek bilinmeyen tarihi konuları seçmesinin sebebini tarihte önemli ve önemsiz diye bir şeyin olmadığını söyleyerek açıklamıştır. Edebiyat çevreleri bu düşünceyi, şiirinin anlaşılmasını zorlaştırma çabası olarak yorumlamaktadır. Böylelikle şair amacına ulaşacak ve şiirleri araştırma gerektiren bir hale gelecektir. Yüksek tarih bilgisi onu böyle şiirler yazma konusunda güçlendirmekte ve diğer şairlerden farklı kılmaktadır.
Şairin gördüğü olayları tarihle bağdaştırarak kaleme alışını Fayton şiirinde görmek mümkündür.
Ben ki son üç gecedir intihar etmedim hiç, bilmem
intihar karası bir faytonun ağışı göğe atlarıyla birlikte
cezayir menekşelerini seçip satın alışından olabilir mi ablamın.
Ece Ayhan bu şiirinde Atatürk’ün evlendiğini duyduktan sonra faytonda intihar eden Fikriye’den bahsederken “intihar karası bir faytonun ağışı göğe atlarıyla birlikte” dizesinde de Hristiyanlıktaki kanatlı ata binip göğe çıkma metaforunu kullanmış ve bu iki olayı birbiriyle bağdaştırmıştır.
Ece Ayhan’ın şiiri muhaliftir. İçinde bulunduğu dönemi ve geçmiş dönemleri, tarihleri, yönetimleri muhalif bir kalemle şiirine yansıtmıştır. Buradaki muhaliflik olumsuz yöndedir. Şiirdeki muhaliflik Ece Ayhan’ın çocuk ve eğitim temasını işlediği şiirlerinde de kendini göstermektedir. Toplumun geleceği için çocuk eğitiminin çok önemli olduğunu düşünen Ece Ayhan pek çok şiirinde bu konuya dikkat çekmiştir. Dönemin Türkiye’sine göndermelerde bulunan Ece Ayhan’ın esin kaynağı, karne zamanları gazetelerde okuduğu intihar eden çocuk haberleridir. Bu olayları şiirine konu edinen Ece Ayhan çocukları bu noktaya getiren sistemi eleştirmiştir.
İkinci Yeni şiiri, Türk edebiyatında önemli bir harekettir. Bu hareketin öncülerinden olan Ece Ayhan ve İlhan Berk birbirlerinden habersizce benimsedikleri benzer anlayışlarıyla şiirin sınırlarını genişleterek dönemin edebiyat anlamında durulmuş heyecanını tazelemişlerdir.
Agâh Ensar Can
Darağacı Sanat 