Haldun Taner’in “Keşanlı Ali Destanı” adlı eseri hem Türk edebiyatının hem de yazarın ilk epik oyunu olma özelliğini taşımaktadır. Oyun kişilerinin kendini takdim etmesiyle başlayan eser, “Kıssadan Hisse” başlıklı manzum sözlerle son bulmaktadır. Eser, “Sinekli Dağın Efesi Keşanlı Ali Destanı”nın kahramanı Ali’nin fiziksel özelliklerinin tanıtılmasıyla başlar. Keşanlı Ali morgol gömlek giyen, gümüş köstek takan, hafif şehla bakışlı ve bir ayağı hafifçe aksayan birisidir. Oyunun kişilerinden olan Hidayet başkahraman olan Keşanlı Ali’yi bu sözlerle tarif eder. Hidayet’in ardından sözü alan Şerif, Karagöz oyunu ve meddah hikâyelerini hatırlatan bir söylemle Keşanlı Ali’nin destanına dikkatleri çeker. Ardından koro “Edelim meclise bir kıssa beyan/ Kıssadan hisse ala arif olan” beyitiyle seyirciyi oyuna hazırlar. Sonrasında oyundaki karakterler kendilerini tanıtırlar. Haldun Taner bu kişileri temsil ettikleri gecekondulu tipi yansıtacak şekilde, çeşitli ağızlarla konuşturmuştur. Karakterler konuşmalarıyla köyden kente gelerek bu hayata adapte olamamış, gecekondularda yaşayan, köy-kent zıtlığı arasında sıkışıp kalmış kişileri yansıtırlar.
Keşanlı Ali Destanı, Sineklidağ adlı bir gecekondu mahallesinde geçen olayları ele almaktadır. Burada kanun ve düzen yoktur, ağalık ve zorbalık halkın belini bükmektedir. Haraç alma, cinayet, yol kesme ve kabadayılık gibi olaylar halkı güç konuma düşürmüştür. Devlet otoritesinin uzanamadığı ve zayıfladığı bu yerde açıkgöz kimseler Anadolu’dan gelmiş, çevreye uyum sağlamakta zorluk geçen halkı sömürmektedir. Hakkın hukukun olmadığı, halkın göz ardı edildiği yerlerde farklı bir otorite ortaya çıkarak bu açığı kapatır. Bu açığı kapatacak olan figür çoğunlukla eşkıya tiplerdir. Keşanlı Ali Destanı adlı eserde de Keşanlı Ali çaresiz halkın bir kahramanı olarak öne çıkacaktır.
Oyunun başkahramanı olan Ali, Sineklidağ’da oturan bir gençtir. Bir gün bu gecekondu mahallesinde bir cinayet işlenir. Öldürülen kişi Ali’nin sevgilisi Zilha’nın dayısı Çamur İhsan’dır. Çamur İhsan’ın öldürülme suçu Ali’nin üstüne atılır. Öldürülen Çamur İhsan mahallelinin yaka silktiği, herkesten haraç toplayan bir adamdır. Ali halk arasında mahallelinin belalısını öldürdüğü için herkesçe sevilerek mahallesinde ünlenir. Ali’nin yokluğunda mahallede ondan “şerbetli”, “kurşun işlemez” diye bahsedilir olmuştur. Böylece adı destanlaşan Ali aslında sahipsiz, çulsuz bir kişidir. Çamur İhsan’ın gerçek katili bile olmayan Ali halk tarafından böyle kabullenilerek mahallelinin gözünde bir kahramana dönüşmüştür.
İşlemediği bir cinayet suçundan dolayı dört yıl hapis yattıktan sonra Ali hapisten çıkarak mahallesine geri döner. Ali mahalleye geri döndüğünde herkes onu coşkuyla karşılar, mahalleli ona sevgi gösterisinde bulunur. Ali’nin sevdiği kız olan Zilha ise ona hâlâ dargındır çünkü Ali’nin dayısını öldürdüğünü sanmaktadır.
Mahallesine geri dönen Ali çevresindekilerin telkinleriyle muhtarlığa adaylığını koymaya karar verir. Haldun Taner burada Türkiye’de geçmişte yapılan genel seçimlerin parodisini yapmıştır. Bütün engelleme çabalarına rağmen Ali hilenin de yardımıyla seçimi kazanmayı başarır. Aynı zamanda Ali mahalleliye yapacağı konuşmaya Cuma namazına gittiği için geç kaldığını söyleyerek din silahını da kullanmış olur. Ali’nin seçimleri kazanması mahalleliyi çok sevindirir, onlar Ali’nin mahalleye bir düzen getireceğine inanmaktadırlar. İşlemediği bir cinayet dolayısıyla dört yıl hapis yatarak bir anda dikkatleri üzerine çeken Ali mahalleli tarafından bir kurtarıcı gibi görülmektedir. Nitekim Ali’nin muhtar seçilmesiyle birlikte Sineklidağ sakinleri haraççıların, çıkarcıların ve ağaların baskısından kurtulmuşlardır. Ancak bu defa mahallelinin üzerindeki otoriter güç Ali olmuştur, Ali mahallede zor kullanarak kendi kurallarını uygulamaktadır. Mahalleli bu kez de Ali’nin baskısına maruz kalmaya başlamıştır.
Ali mahallede sözünü geçirmeye devam ederken sevgilisi Zilha ile arası iyice açılmıştır. Ali hâlen daha Zilha’yı sevmektedir ve ona dayısının katili olmadığını anlatmaya çalışmaktadır. Zilha eğer durum böyleyse Ali’nin gerçekleri herkese söylemesini ve asıl katilin kendisi olmadığını itiraf etmesini istemektedir. Bu cinayet meselesi nedeniyle çevreye nam salarak bir itibar kazanan Ali kazandığı bu itibarı kaybetmemek için gerçekleri itiraf etmekten yana değildir. Zilha buna çok sinirlenerek Ali’den uzaklaşır. Bütün bunlardan sonra Zilha zengin birisiyle evlenmek üzere şehirde bir konağa yerleşmiştir. Bu haberi alan Ali çok sinirlenir. Zilha ise götürüldüğü evde kendisine bir oyun oynandığını anlayarak oradan kaçar ve Ali ile bir araya gelirler. Zilha’nın dayısı Çamur İhsan’ın asıl katilinin de Cafer adlı bir adam olduğu ortaya çıkar. Cafer’in bu seferki hedefi de Ali’dir. Ali ile Zilha evlenirler fakat evlendikleri gece Cafer kafasına koyduğunu yapmak için harekete geçer. O gece Cafer ile Ali karşı karşıya gelirler. Bu sırada Ali silahla Cafer’i öldürür. Ali bu kez gerçekten de katil olmuştur. Cafer’i öldüren Ali yine hapse girecektir.
Haldun Taner, Keşanlı Ali Destanı adlı eserinde modern ile geleneğini bir arada kullanarak yeni bir epik tiyatro anlayışı oluşturmuştur. Yazar epik tiyatronun genel özellikleri ile geleneksel Türk tiyatrosunu harmanlayarak yeni bir üslûp oluşturmuştur. Epik tiyatroda sahnede oynanan oyunun arka planındaki toplumun gerçeği mesajı verilmek istenir. Epik tiyatroda dramatik tiyatrodan farklı olarak izleyiciler oyunun içinde değil, tam tersi dışındadır. İzleyici sahnelenen olayları izler, eleştirir ve oyun sonunda bir yargıya varır. Epik tiyatronun en önemli unsurlarından biri de yabancılaştırma ögesidir. Seyirci izlediği şeyin bir oyun olduğunun farkındadır. Yabancılaştırma efekti oyuncunun dekor ve sahne ile seyircinin de oyun ve mekân ile uzaklaşmasını sağlar. Bu durumda seyirci daima etkindir, olayları daima karşıdan izler. Aynı zamanda oyuncuların birden fazla karaktere hayat vermeleri ile de yabancılaştırma ögesi ön plana çıkartılmaya çalışılır. Epik tiyatro belli bir bildiri ile açılır, ardından gelen sahneler izleyicinin dikkatini çekecek ve izleyiciyi sorgulatacak biçimde düzenlenmiştir. Epik tiyatroda seyirci mizah yoluyla düşünmeye itilir. Haldun Taner epik tiyatronun bu özelliklerinden faydalanmış, epik tiyatronun genel özelliklerini meddahlık, orta oyunu ve tuluat sanatının özellikleriyle kaynaştırmıştır. Keşanlı Ali Destanı, Karagöz, meddah, gölge oyunu ve orta oyunu gibi “açık biçimli” bir tiyatro tekniğine sahiptir. Açık biçimli eserlerde seyircinin biçim verici özelliği öne çıkar. Türk edebiyatının ilk epik göstermeci tarzda yazılmış müzikli oyunu olma özelliğini taşıyan Keşanlı Ali Destanı’nda olaylar parça parça gelişir ve oyun yer yer müzikli sahnelerle desteklenir. Nazım ve nesrin karışık olduğu Keşanlı Ali Destanı bu yönüyle halk hikâyelerini hatırlatmaktadır. Koronun kahramanı betimleyen ve öven bölümleri de dikkat çekicidir. Eser mesnevi ve halk hikâyelerinde olduğu gibi kıssadan hissenin çıkarılmasıyla biter. Haldun Taner gecekondu sorununu ele aldığı bu eserinde gecekonduda yaşayan insanların sıkıntılarını, sınıf farklılıklarını, seçim sorunlarını, devletin gecekondularla ilgili genel politikasını eleştirerek gerçekçi bir bakış açısı kullanmıştır. Yazar izleyiciyi bu toplumsal çarpıklıklarla yüzleştirerek izleyiciyi yaptığı eleştirinin bir parçası olmaya itmektedir. Kahramanları oldukça başarılı bir şekilde konuşturarak yansıtmak istediği sınıfı gerçekçi bir şekilde ele alan Haldun Taner argo ifadeler, deyimler ve atasözleri gibi halk dilinde yaygın kullanım alanı olan söz varlığından yararlanmıştır. Kahramanların kelimeleri yanlış telaffuz etmeleri ile ortaya çıkan yanlış anlaşılmalar da yine orta oyunu, Karagöz ve Şinasi’nin “Şair Evlenmesi” adlı eserini hatırlatacak niteliktedir. Bu yönleriyle epik tiyatro halk tiyatrosu ile yakın bir yerde durmaktadır. Keşanlı Ali Destanı adlı eseriyle epik tiyatronun edebiyatımızdaki ilk örneğini veren Haldun Taner, bu türün edebiyatımızdaki en iyi temsilcisi olmayı da başarmıştır.
Aslı Ünlü
Darağacı Sanat 